Συναισθήματα και συναισθηματική αγωγή
Ο όρος «συναίσθημα» αναφέρεται σε αυτό που νιώθει το άτομο βάσει ενός αξιολογούμενου γεγονότος, το οποίο είθισται να συνοδεύεται από αλλαγές στη συμπεριφορά και στον οργανισμό (Χατζηχρήστου και συν., 2004). Σύμφωνα με τους Brenner & Salovey (1997) παρατηρούνται τρία επίπεδα λειτουργίας των συναισθημάτων: α) το γνωστικο – βιωματικό, το οποίο έχει να κάνει με όλα όσα μπορούμε να περιγράψουμε λεκτικά , β) της συμπεριφοράς – έκφρασης, που αφορά τη μη λεκτική επικοινωνία, όπως εκφράσεις προσώπου, στάση του σώματος και τέλος γ) της φυσιολογίας – βιοχημείας, που αναφέρεται στις λειτουργίες του σώματος, όπως θερμοκρασία, καρδιακός ρυθμός.
Τα συναισθήματα εμφανίζονται από νωρίς στη βρεφική ηλικία, πριν ακόμη τα βρέφη κατακτήσουν το λόγο. Εκφράζουν βασικά συναισθήματα, όπως είναι η χαρά, η αηδία και το ξάφνιασμα μέσα από κινήσεις και εκφράσεις. Περίπου στους 4 μήνες είναι σε θέση να εκφράσουν το θυμό τους, ενώ γύρω στους 6 μήνες εμφανίζεται και το αίσθημα του φόβου. Κατά την προσχολική ηλικία, παρατηρούνται οι πρώτες συναισθηματικές δεξιότητες, όπως είναι ο έλεγχος των συναισθημάτων, ενώ κατά την παιδική ηλικία, το συμβολικό παιχνίδι βοηθά στην αναγνώριση και στην έκφραση των συναισθημάτων. Τα συναισθήματα αναπτύσσονται τόσο από τα κοινωνικά ερεθίσματα που λαμβάνει ένα άτομο και τη διαντίδρασή του με τους άλλους ανθρώπους, αλλά και από τη νευροψυχολογική ωρίμανση του εγκεφάλου (Δεληνακάκη, 2005).
Ο Gardner (1983) ήταν αυτός που έδωσε έμφαση στο ρόλο των συναισθημάτων μέσα από τη θεωρία του για την πολλαπλή νοημοσύνη, τονίζοντας πως η νοημοσύνη δεν αφορά μόνο τον γνωστικό τομέα, αλλά και τον συναισθηματικό, εισάγοντας την έννοια της «διαπροσωπικής» και «ενδοπροσωπικής» νοημοσύνης. Στη συνέχεια ο Goleman (1998) διέδωσε τον όρο της «Συναισθηματικής Νοημοσύνης» (E.Q.) αναφέροντας πως οι βασικές κατηγορίες της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι:
Η αυτοεπίγνωση
Η διαχείριση συναισθημάτων
Η ενσυναίσθηση
Η επικοινωνία
Η συνεργασία
Η επίλυση συγκρούσεων
Η σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης κρίνεται αποφασιστικής σημασίας, καθώς η επιτυχία στη ζωή των ατόμων οφείλεται κατά 20% στο I.Q. και κατά 80% στο E.Q. Η συναισθηματική νοημοσύνη σχετίζεται θετικά με την αποδοτικότητα, την ικανοποίηση από τη ζωή και το έργο, την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, λιγότερο άγχος, επιτυχή κοινωνικοποίηση και ανάπτυξη πνεύματος συνεργασίας, θετικές σχέσεις με τον κοινωνικό περίγυρο, θετικές οικογενειακές σχέσεις, μεγαλύτερη αισιοδοξία, υψηλότερη ενσυναίσθηση, υψηλότερο αυτοέλεγχο και περισσότερες κοινωνικές δεξιότητες (Δεσύλλας, 2006). Θα πρέπει ωστόσο να τονιστεί πως οι συναισθηματικές δεξιότητες μπορούν να αναπτυχθούν και να διδαχθούν, καθώς δεν πρόκειται για εγγενή ταλέντα, αλλά για επίκτητες δεξιότητες (Ταμπάκη, 2009).
To ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα από την άλλη φαίνεται να μη δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην καλλιέργεια αυτών των δεξιοτήτων (Δεσύλλας, 2006). Η συναισθηματική αγωγή αφορά τόσο τα παιδιά και τους εφήβους που θα εκπαιδευθούν σε συγκεκριμένες συναισθηματικές δεξιότητες, αλλά και τους ενήλικες, οι οποίοι μέσα από το ρόλο των σημαντικών άλλων (γονείς, εκπαιδευτικοί, θεραπευτές) θα έχουν ήδη κατακτήσει τις απαραίτητες δεξιότητες, προκειμένου να διδάξουν τα παιδιά. Ο Gottman (2000) προτείνει τα εξής στάδια αναφορικά με τη συναισθηματική αγωγή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών:
Επίγνωση συναισθημάτων των παιδιών
Αναγνώριση
Ακρόαση με ενσυναίσθηση και επιβεβαίωση των συναισθημάτων του παιδιού
Βοήθεια στο παιδί να κατονομάσει λεκτικά τα συναισθήματά του
Διερεύνηση στρατηγικών για την επίλυση των προβλημάτων
Η καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης και η συναισθηματική αγωγή μπορούν να εφαρμοστούν σε επίπεδο πρόληψης, αλλά και σε επίπεδο παρέμβασης, σε περίπτωση που παρατηρούνται διαταραχές συναισθηματικής ανάπτυξης και συμπεριφοράς. Τα θετικά αποτελέσματα που προκύπτουν από τη συναισθηματική αγωγή αφορούν τόσο τα παιδιά, όσο και τους ενήλικες. Από την πλευρά των παιδιών έχουν τη δυνατότητα κάνοντας εσωτερική διερεύνηση, να αξιοποιήσουν τις δικές τους δυνατότητες, αλλά και να γίνονται πιο δεκτικά σε έννοιες όπως, διαφορετικότητα, σεβασμός και κατανόηση απέναντι στους συνανθρώπους τους. Από την άλλη, οι ενήλικες, δημιουργούν ένα κατάλληλο κλίμα στο σχολείο και στο σπίτι, όπου κυριαρχεί θετικό κλίμα για συνεργασία και επικοινωνία (Χατζηχρήστου και συν., 2004).
Με βάση τα παραπάνω ερευνητικά δεδομένα το εκπαιδευτικό/ θεραπευτικό υλικό «Ας παίξουμε με τα συναισθήματα» στοχεύει μέσα από παιγνιώδη τρόπο τα παιδιά και οι έφηβοι σε συνεργασία με τους γονείς τους ή/ και με τους ειδικούς θεραπευτές/ εκπαιδευτικούς να αναγνωρίσουν, να λεκτικοποιήσουν, να εκφράσουν εξωλεκτικά τα συναισθήματά τους, αλλά και να τα συνδέσουν με τις συνήθεις αντιδράσεις τους. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε επίπεδο πρόληψης σε προγράμματα αγωγής υγείας στο Νηπιαγωγείο, στην Πρωτοβάθμια και στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επιπροσθέτως, σε περίπτωση που υπάρχει ήδη δυσκολία στη συναισθηματική έκφραση και διαχείριση (π.χ. σε περιπτώσεις που έχει διαγνωσθεί κατάθλιψη, αγχώδης διαταραχή, διαταραχή διαγωγής), μπορεί να αποτελέσει ανιχνευτικό εργαλείο κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης με τη μορφή ημι – δομημένης συνέντευξης, αλλά και θεραπευτικό υλικό κατά τη διάρκεια της παρέμβασης. Οι εκπαιδευτικοί ειδικής και γενικής αγωγής έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν τις κάρτες ως ένα μέσο για εμπλουτισμό του λεξιλογίου των μαθητών στον προφορικό και στο γραπτό λόγο, καθώς επίσης και για άλλες γλωσσολογικές ασκήσεις (π.χ. αντιστοίχηση των ουσιαστικών με τα επίθετα). Τέλος, οι γονείς μπορούν να χρησιμοποιήσουν το συγκεκριμένο υλικό ως παιχνίδι για να αλληλεπιδράσουν και να επικοινωνήσουν με τα παιδιά τους.
Βιβλιογραφία
Brenner, E., H. & Salovey, P. (1997). Emotional regulation during childhood: Developmental, interpersonal & individual consideration. In P. Salovey & D.J.
Slyter (Eds.:) Emotional developmental and emotional intelligence (pp. 168 – 195). New York: Basic Books.
Δεληκανάκη, Ν. (2005). Συναισθηματική αγωγή. Κατανόηση και βιωματική προσέγγιση συναισθημάτων. Αθήνα: Ταξιδευτής.
Δεσύλλας, Χ. (2006). Σεμινάρια συμβουλευτικής. Δείκτες συναισθηματικής νοημοσύνης και κοινωνικός επιστήμονας. Σημειώσεις παρουσίασης. Κέρκυρα: Ιόνιο
Πανεπιστήμιο
Gardner, H. (1983). Frames of mind: The theory of multiple intelligences. New York: Basic Books
Goleman, D. (1998). Η συναισθηματική Νοημοσύνη. Γιατί το EQ είναι πιο σημαντικό από τo IQ; Ά. Παπασταύρου (Μτφρ.), Ν. Νέστορος (Επίμ.:) Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα.
Gottman, J. (2000). Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών. Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη. Ένας πρακτικός οδηγός για γονείς.
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Ταμπάκη, Σ. (2009). Η συναισθηματική νοημοσύνη στο σχολείο. Διαθέσιμο στο http://www.ssneond.sch.gr
Χατζηχρήστου, Χ. και συν. (2004). Πρόγραμμα προαγωγής της ψυχικής υγείας και της μάθησης. Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο. Βιβλίο για τον
εκπαιδευτικό πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Θεματική ενότητα: Αναγνώριση, έκφραση και χειρισμός συναισθημάτων. Χ. Χατζηχρήστου (Επίμ.:). Αθήνα: Τυπωθήτω –
Γιώργος Δαρδανός.
yourtutorssite.wordpress.com 